Чысцец у традыцыі і навучанні Касцёла

Катэхізіс Каталіцкага Касцёла падразумявае пад чыстцам, або апошнім ачышчэннем, стан памерлых вернікаў, якія адышлі ў вечнасць у прыязных адносінах з Богам, але пры гэтым не былі канчаткова пазбаўленыя ад наступстваў сваіх грахоў. Ім забяспечана вечнае збаўленне, хоць перад тым як увайсці ў нябесную радасць, яны мусяць прайсці праз пакаранні. Звязаныя з імі пакуты, аднак, кардынальна адрозніваюцца ад тых, якія чакаюць грэшнікаў у пекле (гл. ККК 1030–1031).

У Бібліі мы нідзе не сустрэнем непасрэдных узгадак пра чысцец, але затое знойдзем ускосныя звесткі, якія схіляюць нас да таго, каб згадзіцца з яго рэальным існаваннем. Класічным біблійным тэкстам, які заўсёды выкарыстоўваецца для апраўдання веры ў ачышчэнне пасля смерці, служыць урывак з Другой кнігі Макабэяў, дзе апісваеца гісторыя пра тое, як Юда Макабэй прынёс у ерузалемскай святыні ахвяру ў памеры «да дзвюх тысяч драхмаў срэбра» за палеглых на вайне жаўнераў, каб ім быў прабачаны грэх (гл. 2 Мак 12, 43–45). Яшчэ больш для роздуму над праблемай пасмяротнага лёсу нам дае Новы Запавет. Святы евангеліст Мацвей перадаў нам такія словы Езуса Хрыста: «Мірыся з праціўнікам тваім хутка, пакуль ты з ім яшчэ ў дарозе, каб праціўнік не аддаў цябе суддзі, а суддзя не аддаў цябе слугу, і каб не ўкінулі цябе ў вязніцу. Сапраўды кажу табе: не выйдзеш адтуль, пакуль не аддасі апошні грош» (Мц 5, 25–26). Гэты фрагмент традыцыйна інтэрпрэтуецца як вобразнае апісанне часовага пакарання пасля смерці, іншымі словамі таго, што мы называем чыстцам. Паралельны фрагмент ёсць таксама ў евангеліста Лукі (гл. Лк 12, 58–59). У кантэксце пытання аб крыніцах вучэння пра чысцец прыводзіцца і такі евангельскі ўрывак: «Кожны будзе пасолены агнём. Соль — добрая рэч, але калі соль стане несалёнай, чым прыправіце яе? Майце ў сабе соль і жывіце між сабою ў спакоі» (Мк 9, 49–50). У пераносным сэнсе соль і агонь — гэта складовыя элементы ахвяры, прыемнай Богу. Яе прыгатаванне патрабуе шмат высілкаў, і наўрад ці на гэта хопіць зямнога жыцця. Некаторыя аўтары спасылаюцца таксама на прыпавесць пра багача і Лазара (гл. Лк 16, 19–31). Тут недвухсэнсоўна гучыць думка аб узнагародзе або пакаранні пасля смерці яшчэ перад днём канчатковага ўваскрасення, таму можна зрабіць выснову аб існаванні нейкага прамежкавага стану. Ажно да паловы ХХ ст. у разважаннях над чыстцам класічным лічыўся тэкст з Першага паслання да Карынцянаў (гл. 1 Кар 3, 12–15), дзе св. апостал Павел гаворыць аб выпрабаванні агнём кожнай чалавечай справы. Аднак сёння гэты ўрывак разглядаецца больш як напамін пра Апошні Суд, перад якім усе так ці інакш паўстануць.

Пасмяротны стан чалавека хваляваў ужо самых першых хрысціянскіх пісьменнікаў, доказам чаго з’яўляецца пастаянная прысутнасць гэтай тэмы ў іх творах. Самыя раннія разважанні пра магчымасць пасмяротнага ачышчэння мы знойдзем у Тэртуліяна (†240). Ён выкарыстоўваў паняцце «refrigerium», разумеючы пад ім шчасце душаў, якія чакаюць уваходу ў рай. Паводле Тэртуліяна, канчатковая ўзнагарода чакае чалавека толькі на Апошнім Судзе. Яго сучаснік, Іпаліт Рымскі (†258), гаварыў пра своеасаблівую вязніцу, у якой душы памерлых чакаюць суда: грэшнікі там пакутуюць, а праведнікі знаходзяцца ў больш камфортнай частцы. Над праблемай разважалі таксама св. Клімэнт Рымскі (†215), Арыген (†254), св. Эфрэм Сірыйскі (†373), св. Кірыл Ерузалемскі (†386), св. Аўгустын (†430), св. Цэзарый з Арле (†452) і многія іншыя вядомыя і менш вядомыя айцы Касцёла. Як бы ні адрозніваліся іх тэорыі ў дэталях, разам яны сцвярджаюць, што чалавек пасля смерці мусіць прайсці праз ачышчэнне, бо кожны ў той ці іншай ступені забруджаны грахом.

Знаёмае нам паняцце «чысцец» з’явілася толькі недзе ў XI стагоддзі. У немалой ступені паглыбленню гэтага боку каталіцкага вучэння паспрыялі шырокія рэформы касцёльнага жыцця, да якіх прычыніліся бэнэдэктынцы з абацтва Клюні ў Францыі. Між іншым, там паміж 1024 і 1033 гадамі ўзнікла практыка асаблівай малітвы за памерлых вернікаў у дзень пасля ўрачыстасці Усіх Святых, альбо 2 лістапада. Ужо ў 1254 годзе паняцце «чысцец» упершыню фіксуецца ў афіцыйным дакуменце Апостальскай Сталіцы: гэта быў ліст «Sub catholicae professione» Святога Айца Інакенція IV, адрасаваны апостальскаму легату на Кіпры.

Першы вялікі па часе этап дыскусій аб чыстцы замкнуў Ліёнскі Сабор 1274 года. На ім упершыню была прадстаўлена адпаведная дактрынальная формула, якая афіцыйна зафіксавала гэты элемент каталіцкага вучэння. Тэматыка чыстца разглядалася таксама на Фларэнтыйскім Саборы 1439–1443 гадоў, дзе разуменне рэальнасці чыстца было ў чарговы раз дэфінаванае. І, канечне ж, гэты тэрмін прайшоў чырвонаю ніткаю скрозь усё XVI стагоддзе, калі Касцёл сустрэўся з выклікамі Рэфармацыі, падчас якой пратэстанты прапаведавалі погляды, дзе праўда пра пасмяротнае ачышчэнне адкідвалася, высмейвалася, а малітва за памерлых аб’яўлялася непатрэбнаю. Каталіцкі Касцёл раз за разам рашуча асуджаў падобныя погляды. Кульмінацыяй барацьбы за чысціню веры стаў голас Трыдэнцкага Сабору (1545–1563): менавіта на яго апошняй сесіі быў ухвалены адпаведны дэкрэт, у якім пацверджана вера ў тое, што чысцец існуе, а душы, якія там знаходзяцца, атрымліваюць дапамогу дзякуючы Найсвяцейшай ахвяры святой Імшы і малітвам вернікаў на зямлі. Сабор прадпісвае прапаведнікам сачыць, каб у гэтае вучэнне не трапілі забабоны і скажэнні, выкліканыя нездаровымі ўяўленнямі. Заўважым, што Сабор нічога не сказаў пра выгляд чыстца, яго месцазнаходжанне і да таго падобнае. Ён проста нагадаў людзям пра факт існавання гэтай рэчаіснасці.

Рымскія Пантыфікі наступных пасля Трыдэнцкага Сабору стагоддзяў перыядычна закраналі вучэнне пра чысцец у разнастайных касцёльных дакументах і растлумачвалі гэтую праўду Божаму народу. У Касцёле на працягу стагоддзяў існуе, такім чынам, непарыўная традыцыя веры ў вялікую моц Божай любові і міласэрнасці. Гэтую лінію працягнуў Другі Ватыканскі Сабор, узгадваючы пасмяротнае ачышчэнне ў Дагматычнай канстытуцыі «Lumen gentium» (гл. LG 49 і 51). Акрамя таго, апошні Сабор адкрыў новыя шляхі паглыблення тэалагічнай рэфлексіі над таямніцаю пасмяротнага стану чалавека.

Сучасная каталіцкая думка разглядае чысцец як адказ Бога на пакліканне чалавека да шчасця. Працэс рэалізацыі гэтага паклікання распачынаецца на зямлі і выходзіць за межы часу. Безумоўна, увесь гэты шлях не пазбаўлены выпрабаванняў, але яны служаць чалавеку дзеля яго паступовага ачышчэння. На зямлі распачынаецца вялікая духоўная праца над асабістым навяртаннем і ўзрастаннем у веры і любові да Бога. Пасля адыходу ў вечнасць душа веруючага чалавека не перастае сустракацца з Божай міласэрнасцю. У дадзеным выпадку яна акурат і праяўляецца ў таямніцы чыстца, дзякуючы якой працэс перамены даходзіць да свайго лагічнага завяршэння.


Кс. Юрый Дрозд

Сайт часопіса „Ave Maria“ Мінска-Магілёўскай архідыяцэзіі Рыма-каталіцкага Касцёла ў Беларусі

Часопіс існуе дзякуючы вашым ахвяраванням. Сёння мы просім вашай дапамогі — нават невялікая сума падтрымае нас.

Падрабязней