2 студзеня пайшоў з жыцця вядомы  беларускі  гісторык, доктар  гуманітарных  навук  Юрый  Туронак. Сёння, 10 студзеня, адбываецца яго пахаванне ў Варшаве. Ушаноўваючы памяць гэтага выбітнага чалавека, публікуем на нашым сайце інтэрв'ю пісьменніцы Крыстыны Лялько са спадаром Юрыем, якое было надрукавана ў часопісе «Наша вера» (№2, 2009 г.) з нагоды яго 80-годдзя. 

Юрый Туронак з'яўляецца аўтарам кніг «Беларусь  пад нямецкай акупацыяй», «Вацлаў Іваноўскі і адраджэнне Беларусі», «Беларуская кніга ў Другой Рэчы Паспалітай, 1921-1939», «Кніга пад нямецкім кантролем, 1939-1944», «Людзі СБМ», шматлікіх публікацый у польскай і беларускай перыёдыцы. Для часопіса «Наша вера» асоба шаноўнага Юрыя мае асаблівае значэнне, бо з самага першага нумару ён з'яўляецца нашым пастаянным аўтарам і нязменным сябрам рэдкалегіі. Больш за тое: калі ўзнікла задума квартальніка, на самым пачатку 90-х, ён быў адным з тых, хто не толькі  яе  горача  падтрымаў, але й дапамог мудрымі парадамі і неацэненымі матэрыяламі з гісторыі Каталіцкага Касцёла, а таксама артыкуламі пра вядомых каталіцкіх дзеячаў, асабліва пра постаці і лёсы беларускіх святароў; паспрыяў, каб рэдактарскія шуфляды пабагацелі на ксеракопіі найбольш цікавых матэрыялаў са старых каталіцкіх часопісаў і кніг, на той час нам у большасці сваёй невядомых і недаступных. Кожная сустрэча з гэтым інтэлігентным, цікавым і надзвычай зычлівым чалавекам пакідае ў душы адчуванне перажытага свята і судакранання з жывой гісторыяй, а кватэра сям'і Туронкаў у самым цэнтры Варшавы для многіх з нас за гэтыя гады стала ўтульным і светлым астравочкам сапраўднай беларускай гасціннасці і нязменнай сяброўскай прыязнасці. Таму натуральна, што напярэдадні юбілею захацелася зноў пабачыцца з панам Юрыем, каб крыху паўспамінаць, паразмаўляць пра перажытае і зробленае ім, каб проста яшчэ раз сагрэць душу сяброўскай сардэчнасцю, якую так таленавіта ўмее стварыць і падтрымаць жонка шаноўнага юбіляра, мілая пані Зіна.

А наша размова пачалася з успамінаў пра ўжо вельмі далёкае, але такое дарагое і блізкае сэрцу пана Юрыя: пра яго маленства, бацькоў, пра вытокі...

— Нарадзіўся я ў мястэчку Дукшты, цяпер — Дукштас, якое знахо­дзіцца за 130 кіламетраў на паўночны ўсход ад Вільні. Там мой бацька атрымаў пасаду раённага лекара. У мястэчку ў нас не было ні сваякоў, ні продкаў. Яно было напалову жыдоў­скае, напалову хрысціянскае, прычым там жылі хрысціяне розных нацыянальнасцяў і канфесій. Але само паселішча было літоўскае.

— А на якой мове размаўлялі жыхары ў Дукштах?

— Гэта цікава. Да 1939 года на вуліцы гаварылі po-polskiemu, на такой смешнай польскай гаворцы. Пад савецкаю ўладаю мястэчка знаходзілася нядоўга, каля месяца. Калі з’явілася літоўская адміністрацыя, імгненна змянілася гаворка на вуліцы. Поль­ская мова знікла вельмі хутка. У нас жа дома гаварылі па-беларуску, а маці, акрамя беларускіх, чытала нам яшчэ польскія і расійскія кнігі, тлумачыла незнаёмыя словы. Але на першым месцы была менавіта беларуская мова. Расказвалі, што, калі мне было гады два-тры, да бацькі прыйшла нейкая жанчына, а я тым часам гуляўся ў пясочку. Яна падышла да мяне і пытаецца: «Jak ty się nazywasz?.. Może Jure­czek?» А я кажу: «Не Юрэчэк, а Юрачка!»

Да верасня 1939 года школа ў нас была польская, але ў кастрычні­ку, пасля змены ўлады, калі я прыйшоў у школу, аказалася, што 80 працэнтаў маіх сяброў і сябровак «перасталі» разумець па-польску. Я апынуўся ў страшнай сітуацыі, таму што, як і пяцёра маіх сяброў, не ведаў літоўскай мовы, але наконт мовы навучання не магло быць нават ніякай дыскусіі.

Дапамагло тое, што пэўны час палову свайго дому мы здавалі аднаму літоўскаму службоўцу. У яго былі жонка і сын гадоў трох-чатырох. Паколькі гэтаму дзіцяці было сумна сядзець аднаму, ён прыходзіў да нас (а ў нас было тры хлопцы). Ён жа гаварыў толькі па-літоўску і такім чынам вучыў нас. Вядома, гэтага было мала, але ў хуткім часе я вывучыў літоўскую мову. І калі ў канцы школьнага года ў мяне былі ўсе «пяцёркі», то толькі па літоў­скай мове я меў «чацвёрку». Мае літоўскія калегі мелі горшыя адзнакі, таму што яны не маглі пераадолець мясцовага дыялекту, а я вучыўся адразу літаратурнай мове. Але самае цікавае тое, што на працягу наступных гадоў я вывучаў нямецкую мову, англійскую, а літоўскаю пасля 1945 года амаль не карыстаўся. Ужо прайшло паўстагоддзя, а на літоўскай мове я гавару гэтак жа свабодна, як па-беларуску або па-польску. Памятаю літоўскія вершы і песні. Калі спяваю, то спяваю па-літоўску... Напрыклад, у 1940–1941 гадах мы развучвалі ў школе савецкія песні накшталт «Если завтра война...», «Три танкиста...», але спявалі іх па-літоўску, а не па-руску! І ўнук мой таксама вывучыў некаторыя з іх па-літоўску.

— Я заўважыла, што Алян вельмі добра размаўляе па-беларуску...

— Так, у яго добрая практыка, бо са мною ён гаворыць толькі па-беларуску... (Смяецца.)

— Пан Юры, у 2004 годзе ў нашым квартальніку быў надрукаваны артыкул Язэпа Янушкевіча пра Вас — «Сын Браніслава Туронка». Аўтар назваў яго так невыпадкова, бо постаць Вашага бацькі, яго асоба засталіся не толькі ў гісторыі заходнебеларускага руху 20-х гадоў, але і ў гісторыі нацыянальнага адра­джэння. А якім Вам запомніўся бацька?

— Калі мне было дзевяць гадоў, бацькі раптам не стала, таму пра яго ў мяне засталося вельмі мала ўспамінаў. У нашым доме на гары стаялі скрыні з беларускімі часопісамі і газетамі, у тым ліку пецярбургскімі выданнямі, якія набыў бацька. Падчас вайны я лазіў на тую гару і чытаў...

— І гэтае чытво як бы замяняла жывы голас бацькі?

— Так, мне ў той час было гадоў 13–14... Пасля я збіраў успаміны і архіўныя матэрыялы пра бацьку, напісаў кнігу... Родам ён быў з Браслаўшчыны, нарадзіўся ў 1896 годзе ў Пестунах. Закончыў народнае вучылішча ў Новым Пагосце, вучыўся ў гімназіях у Вільні і Яраслаўлі. Пасля вяртання дамоў у 1917 годзе бацька арганізоўваў беларускія школы на Дзісненшчыне, два гады працаваў настаўнікам. У 1919 годзе паступіў на ме­ды­цынскі  факультэт Віленскага універсітэта, быў адным са стваральнікаў Беларускага студэнцкага саюза і рэдактарам часопіса «Наш шлях» у 1922–1923 гадах. З канца 1923 года і да жніўня 1925 бацька быў адказным рэдактарам «Крыніцы», публікаваў там свае публіцыстычныя артыкулы. У 1926–1928 гадах быў дзеячам Беларускага сялянскага саюза і сакратаром яго цэнтральнага камітэта, адначасова працаваў у Беларускім інстытуце гаспадаркі і культуры, быў сябрам яго галоўнай управы і старшынёю Віленскага аддзела. У 1928 годзе выйшла кніга Браніслава Туронка «Гігіена ўзгадавання дзіцяці».

Пасля заканчэння універсітэта і практыкі ў Літоўскай клініцы ў Вільні ў 1926 годзе бацька атрымаў дыплом доктара медыцынскіх навук, а ў 28-м годзе быў прызначаны раённым лекарам у Дукштах.

А ўсе нашы сваякі з бацькавага боку жылі на Браслаўшчыне — дзядзь­­кі і цёткі. Часам мы ездзілі да іх. Калісьці кантакты з тою раднёю былі мацнейшыя. Памятаю, што адтуль мы ездзілі ў Дзвінск па розныя закупы, якія загортвалі ў латышскія газеты. Я адразу ж браўся іх чытаць, таму што не мог жыць без ніякіх вестак. Ведаючы літоў­скую мову, я мог нават чытаць і шмат разумець па-латышску. Тым больш, што аднойчы ў нас з латышамі адбылася такая гісторыя. У нас быў вельмі вялікі дом, дзе бацька меў свой кабінет з прыёмным пакоем. Пасля бацькавай смерці палова дома альбо здавалася каму-небудзь унаймы альбо рэквізавалася рознымі ўладамі. Падчас нямецкай акупацыі ў нас забралі гэтую палову хаты і зрабілі там нямецкі авіяцыйны пост. Там было восем салдатаў, якія пабудавалі маяк і высочвалі ўсе самалёты. Гэта былі латышы ва уні­форме «Luftwaffe» з бела-чырвонымі павязкамі. Неяк я прыехаў з Вільні на адпачынак, сяджу ў хаце, чытаю штосьці, а паколькі сцены былі тонкія, чую — не па-латыш­ску гавораць. Аказалася, што прынамсі палова з гэтых салдатаў была з Латгаліі, і ўсе яны гаварылі па-беларуску.

Двое з іх, Пецька Кузьміцкі і Павел, ва ўрачыстаць Пятра і Паўла наладзілі вялікую папойку. Пецька ў той час нёс дзяжурства. Мы на свята акурат сядзелі ў двары, раптам бачым — ідзе той з вінтоўкаю ў нямецкай уніформе, хістаецца і спявае: «С нами Сталин родной, он железной рукой...» Такія вось казусы часам здараліся...

— Раскажыце, калі ласка, пра Вашу маму, як і дзе яны пазнаёмі­ліся з бацькам?

— Маці мая, Марыя з роду Рэшэцяў, паходзіла з Беласточчыны, з вёскі  Рушчаны. Увосень 1915 года іх вёску спалілі рускія войскі, якія адступалі. Усе жыхары былі адпраўлены ў Расію, у бежанства. Маці апынулася ажно ў Томскай губерні. Пасля вяртання з бежанства людзям не было дзе жыць, а ў Вільні ў той час працаваў брат маці, ксёндз Язэп Рэшэць. Ён забраў яе з сястрою ў горад. Маю маці ўладкаваў у ліцэй для выхавацелькаў дзіцячых садкоў. Яна скончыла гэтую ўстанову, далучылася да жыцця Віль­ні, спявала ў касцёльным хоры. Там яна пазнаёмілася з бацькам і выйшла за яго замуж, і неўзабаве яны выехалі ў Дукшты, дзе нарадзіліся я і два мае малодшыя браты, Андрэй і Міхась.

— Пан Юры, а фармаванне Вашай свядомасці пачалося яшчэ ў маленстве, у бацькавым доме?

— Так, гэта быў абсалютна натуральны працэс. Калі я быў малы, я бачыў на сценах нашага дома партрэты Купалы, Коласа, Сваяка, Багушэвіча і кожнага мог беспамылкова назваць. Прынамсі, так успамінала заўсёды мама. Бацькі размаўлялі і паміж сабою і з дзецьмі па-беларуску. Я ніколі не вучыўся ў беларускай школе, чытаць і пісаць кірыліцай мяне навучыла мама. Я і да сёння памятаю і беларускія вершы, і песні, якія яна спявала, і ўсю тую хатнюю непаўторную атмасферу, у якой мы жылі. Мяркую, што і дзяўчыну Яню, якая некалькі гадоў у нас працавала, бацька спецыяльна запрасіў з Браслаўшчыны, каб мы, дзеці, маглі з ёю размаўляць на роднай мове. Гэтага працэсу не затрымала заўчасная смерць бацькі, які пакінуў нас у верасні 1938 года.

— Вашы школьныя гады прыпалі на неспакойны ваенны час. Як удавалася набываць веды?

— Тры гады я навучаўся ў пачатковай школе ў Дукштах. Потым трэба было паступаць у гімназію, але для гэтага не было ніякіх магчымасцяў. Вайна... Фронт, праўда, знаходзіўся далёка, у Літве было спакойна, партызанаў там амаль не было.  Я спрабаваў паступіць на вучобу ў Свянцяны, нават экзамены здаваў, потым — у павятовы гарадок Зарасаі, але там не было інтэрнату. А мой сябра, старэйшы за мяне на два гады (мне тады было гадоў 12–13, і ён быў для мяне аўтарытэтам), кажа: «Едзем у Віль­ню, можа, уладкуемся дзесьці, а калі не, то вернемся назад». Маці неяк пусціла мяне, і мы паехалі. Пераначавалі ў яго знаёмых на падлозе, а назаўтра пайшлі ў гімназію, якая знаходзілася каля касцёла святога Казіміра. Мы прыйшлі на панадворак і вось сустракаем нейкага пана, які пытаецца ў нас: «Чаго вы, дзеці, хочаце?» А мы кажам: «Вучыцца». — «О! Адкуль жа вы прыехалі?» — «З Дукштаў». — «А як цябе завуць?» — пытаецца ён у мяне. Я адказаў. «Твой бацька — лекар?» — «Ну... Быў, але ўжо памёр...» — «Так?.. Мм... Ну, дык прыйдзіце заўтра а восьмай гадзіне да дырэктара», — сказаў нам гэты чалавек, бо гутарка адбывалася ўжо па абедзе. Калі на наступны дзень мы прыйшлі да дырэктара, то ўбачылі, што ім быў той самы чалавек, які размаўляў з намі ўчора. Ён адразу ж залі­чыў нас у гімназію. За навучанне трэба было плаціць сто марак на год — дырэктар вызваліў нас ад гэтага. Паколькі мы не мелі дзе жыць, даў накіраванне ў інтэрнат. І адразу ж пачалося навучанне.

Калі скончыўся навучальны год, дырэктар запрасіў мяне да сябе на кватэру. Ён у той час збіраўся пераязджаць у Клайпеду, таму сказаў, калі я прыйшоў да яго: «Часы цяпер няпэўныя. Можа, мы больш ужо не пабачымся. Я хачу, каб ты ведаў, што мы былі знаёмыя з тваім бацькам. Разам вучыліся ў Віленскім універсітэце, нават нейкі час разам жылі ў бурсе. Толькі ён змагаўся за сваю Беларусь, а я — за сваю Літву».

— Значыць, бацька дапамагаў Вам з вечнасці праз сваіх сяброў...

— Так, дапамагаў, хоць былі выпадкі, калі мне даводзілася чуць: «А, гэта той беларускі нацыяналіст!»

— Пан Юры, Ваш родны дзядзь­ка, матчын брат ксёндз Язэп Рэшэць, пра якога Вы ўжо тут згадвалі, доктар філасофіі і тэалогіі, вядомы дзеяч беларускага хрысціянскага руху. А ці даводзілася Вам з ім сустракацца?

— Толькі аднойчы, калі вясною 1938 года ён выязджаў у Амерыку. Ксёндз Рэшэць прыехаў з намі развітацца, бо, магчыма, адчуваў, што больш ужо не вернецца. Памятаю, бацькі размаўлялі з ім, а нам, дзецям, ён даваў грошы, кажучы: «Ідзіце ў краму, купіце, што вам захочацца», — каб мы не перашкаджалі ім...

— А як жа Вы з Дукштаў тра­пілі ў Польшчу?

— Пасля смерці бацькі маці хацела прадаць дом у Дукштах і вярнуцца на сваю Беласточчыну, дзе жылі яе браты і сёстры. Аднак пачалася вайна, узніклі новыя межы і гэты намер давялося адкласці на пасляваенны час. Дарэчы, у ліпені 1944 года згарэў наш дом і сям’я засталася без даху над галавой. Нішто нас не затрымлівала ў Дукштах, і ў 1945 годзе маці вырашыла выехаць на радзіму ў рамках перасяленчай акцыі, якая тады адбывалася.

— І як складвалася Ваша жыццё на мамінай радзіме?

— Напачатку даволі складана. Аказалася, што там нас ніхто не чакаў. Дзядзькі і цёткі мелі свае сем’і і невялікія хаткі, а атрымаць кватэру ў разбураным Беластоку было немагчыма. Таму давялося на пэўны час раздзя­ліцца: маці з адным братам пасяліліся ва ўсходне­прускім горадзе Растэнбург, іншы брат у дзядзькі ў вёсцы Рушчаны, а я ў цёткі ў вёсцы Трыпуці, адкуль ездзіў цягніком у беластоцкі лі­цэй. Было невымоўна цяжка: цягнікі хадзілі нерэгулярна і трэба было вельмі рана ўставаць, але яшчэ большыя праблемы стварала мая марная поль­ская мова, у прыватнасці невядомая, а часта незразумелая польская тэрміналогія, што вы­клікала розныя з’едлівыя насмешкі аднакласнікаў. Не было пад­руч­нікаў. У цёткі цяжка было вучыцца, дом не быў электрыфікаваны, усе сядзелі пры керасінавай лямпе. Вельмі сумаваў па Вільні, якая, ня­гледзячы на ваенныя ўмовы, явілася мне як вяршыня культуры і прагрэсу. Не раз думалася, навошта я яе пакінуў... Але іншага выйсця не было. Дарэчы, і цётка хацела мяне пазбыцца. Праз некалькі месяцаў уладкавала мяне ў Ольштыне, дзе быў ліцэй з бурсай... Жылося бедна, але весялей, чым у Беластоку. У Ольштыне атрымаў я ў маі 1947 года атэстат сталасці і пачаў шукаць магчымасці для далейшай адукацыі.

Восенню 1947 года я паступіў у Гандлёвую акадэмію ў Шчэціне, пры якой быў добры інтэрнат для студэнтаў. Закончыў яе ў чэрвені 1950 года і пераехаў у Варшаву. Вучобу працягваў у Галоўнай школе планавання і статыстыкі, дыплом магістра эканамічных навук атрымаў у 1952 годзе. Нарэшце пачалося самастойнае жыццё, не было патрэбы аглядацца на стыпендыю і сціплую матчыну дапамогу.
У Варшаве працаваў у імпартна-экспартнай фірме хімічных вырабаў і адначасова, вечарамі, асістэнтам на кафедры эканамічнай геаграфіі Галоўнай школы планавання і статыстыкі. Вывучаў эканоміку хімічнай прамысловасці ў Польшчы і за мяжой. На пачатку 1956 года быў пераведзены ў Польскую знешнегандлёвую палату, у рамках якой былі створаны экана­мічны аддзел і рэдакцыя газеты «Замежныя рынкі». У палаце я працаваў каля 40 гадоў — да пенсіі, вывучаў кан’юнктуру міжнароднага хімічнага рынку, публікаваў свае доследы ў згаданай газеце і ў іншых польскіх сацыялістычных часопісах, удзельнічаў як эксперт у працах Еўрапейскай эканамічнай камісіі ў Жэневе, працаваў на польскіх і міжнародных выставах хімічных вырабаў.

Праца была цікавая і давала розныя магчымасці — купіў кватэру, стварыў сям’ю, мог знайсці час на грамадскую дзейнасць.

— Пан Юры, па адукацыі Вы эканаміст, шмат часу і сіл аддалі гэтай галіне дзейнасці. Як жа сталася, што мы найперш ведаем Юрыя Туронка менавіта як гісторыка?

— Першыя веды па гісторыі мне дала літоўская гімназія, дзе літоўцы выкладалі свае погляды на гістарычныя з’явы. У польскім жа ліцэі я ўбачыў, што гэтыя погляды не ўхваляліся, а падаваліся зусім іншыя. Напрыклад, калі я прыехаў вучыцца ў Беласток, настаўнік гісторыі выклікаў мяне адказваць тэму «Грунвальдская бітва». Я пачаў расказваць пра тое, чаму мяне вучылі ў літоўскай гімназіі: што ўвесь цяжар змагання і перамогі ўзяў на сябе Вітаўт Вялікі, а Ягайла сядзеў у сваёй палатцы і маліўся. Раптам клас сцішыўся, а потым выбухнуў смех. У Літве за такі адказ я атрымаў бы «пяцёрку», а  тут — «двойку», хоць гутарка ішла пра адну і тую ж з’яву. Гэта вызначыла напрамак маіх пошукаў у дачыненні да аб’ектыўнасці гісторыі.

Як я ўжо казаў, я некалькі гадоў працаваў на імпартна-экспартным прадпрыемстве хімічных прадуктаў, а потым — у Польскай знешнегандлёвай палаце, дзе выдавалася газета «Rynki zagraniczne». Добра было тое, што я мог хутка справіцца з напісаннем патрэбных артыкулаў і мець час для таго, каб займацца гісторыяй. У 50–70-я гады з гэтым былі свае складанасці. Мяне не задавальняла афіцыйная гістарычная навука, не хацелася займацца планамі пераўтварэння прыроды ці чымсьці падобным. Спачатку я займаўся эканомікай БССР і меў ахвоту пісаць кандыдацкую дысертацыю ў Мінску, шмат часу па­траціў на розныя даследаванні ў бібліятэках. Потым я даведаўся, што супра­цоўнікі бібліятэкі мелі спецыяльны загад інфармаваць адпаведныя ўлады пра ўсё, што я чытаў. Калі ж я паехаў у Мінск і прапанаваў навукоўцам тэму свайго даследавання, то яны адразу сказалі, што гэта іх не цікавіць.

— А якая была тэма?

— «Сельская гаспадарка Усходняй і Заходняй Беларусі». Мне хацелася зрабіць параўнальнае даследаванне пра тое, як яна развівалася. Афіцыйна ж усё было добра, хоць людзі стаялі ў чэргах па хлеб, а ва Украіне наогул паміралі з голаду. Потым, калі ўтварылася Беларускае таварыства, аддзелы якога былі ў Беластоку і Варшаве, я шмат часу патраціў на вывучэнне беларускага школьніцтва на Беласточчыне. Але выкарыстаў з гэтага няшмат, і не таму, што не было магчымасці публікаваць вынікі даследавання. Я знаходзіў дакументы, у якіх чорным па белым было напісана пра тое, як беларусы адмаўляліся ад беларускай мовы ў школе, як беларусы выступалі хутчэй за польскую школу, чым за беларускую...

Я маю дакументы, у якіх людзі звярталіся да ўладаў з просьбаю, каб у Бельску не адкрывалі беларускай гімназіі: калі не польскую, дык давайце нам рускую! Але ўлада ўсё ж вырашыла адкрыць менавіта беларускую гімназію.

— Сумныя гэта факты. Значыць, народу трэба, каб ініцыятыва абавязкова сыходзіла зверху?

— Выходзіць, так, і гісторыя, на жаль, гэта пацвярджае...

— Пан Юры, Ваша кніга «Беларусь пад нямецкай акупацыяй», якая выйшла спачатку ў Польшчы на польскай мове, пасля была пера­кладзена на беларускую, выклікала шмат дыскусій. Як Вы прыйшлі да такой тэмы? Што дало штуршок для напісання кнігі?

— Я даследаваў біяграфію Вацлава Іваноўскага і збіраўся друкаваць некаторыя рэчы. Атрымалася пяць салідных навуковых распрацовак, якія Васіль Белаказовіч, дырэктар Інстытута славістыкі поль­скай Акадэміі навук, публікаваў у акадэмічных выданнях. У артыкуле, які называўся «Kwes­tia bia­ło­ruska w polityce obozu lon­dyń­skiego», я імкнуўся паказаць усю палітыку падчас Другой сусветнай вайны і становішча Вацлава Іваноў­скага. Я не ведаў, што мне рабіць са сваім матэрыялам, бо з гэтаю тэмаю ніхто не хацеў мець справы. Я паслаў артыкул у Інстытут гісторыі польскай Акадэміі навук. Быў верасень 1980 года. У Польшчы — забастоўкі, стачкі... Хіба цэлы год наконт маёй публікацыі нічога не было чуваць. Нарэшце патэлефанавала нейкая жан­чына і сказала, што са мною хоча су­стрэцца прафесар Пётр Ласоўскі. Я прыбыў у Інстытут гісторыі, а прафесар паведамляе: «У нас акурат рас­пра­цоўваецца тэма пра адносіны Поль­шчы з Беларуссю, Літвой і Украінай. Украінская частка ўжо амаль падрыхтаваная, а вось наконт беларуска-польскіх узаемаадносінаў яшчэ наогул  нічога не даследавана. Адзін навуковец спрабаваў штосьці распрацаваць у гэтай галіне, але нібыта не здолеў выявіць нічога істотнага. Другі навуковец таксама адмовіўся ад гэтай тэмы, папрацаваўшы над ёю два месяцы. І раптам Вы прыносіце такі цудоўны артыкул! Я, праўда, маю наконт яго некаторыя засцярогі, але падыход мне вельмі падабаецца. Ды гэтага мала! Напішыце дысертацыю пра нямецкую акупацыю ў Беларусі». Я, вядома ж, быў вельмі задаволены прапановаю, бо ад гэтага залежала магчы­масць працаваць у архівах. Пра­фесар назваў тэму: «Беларусь пад нямецкай акупацыяй». Я кажу: «Але ж гэтая тэма патрабуе таго, каб у ёй былі раскрыты і праблемы аховы здароўя, і садаводства, і гэтак далей. Я прапаную тэму „Нямецкая акупацыйная палітыка ў Беларусі“». — «Што Вы? Беларусь жа падпадала пад агульную нямецкую ўсходнюю палітыку». — «Ну, добра, — кажу яму, — я прымаю Вашу прапанову, але калі мяне будуць крытыкаваць за тое, што ў гэтым даследаванні няма гутаркі пра агароды або пра ахову здароўя, то Вы будзеце мяне абараняць». З 1982 па 1985 год я апантана працаваў над гэтаю тэмаю, хоць і да гэтага ўжо было шмат назапашана матэрыялу. Пасля абараніў доктар­скую дысертацыю, і гэтая праца легла ў аснову кнігі «Беларусь пад нямецкай акупацыяй». Такая вось гісторыя.

Размаўляла Крыстына Лялько
Варшава–Мінск
Фота Міколы Новікава

Надрукавана ў часопісе «Наша вера» № 2, 2009 г.